Erzurum’un yükselişini başlatan emir

Osmanlı Devleti’nin doğu sınırlarını şekillendiren en önemli kararlardan biri olan Erzurum Beylerbeyliği’nin Bayburt’tan Erzurum’a taşınması, Devlet Arşivleri’nde yapılan araştırmalar sonucunda belgeleriyle gün yüzüne çıktı.

Bu önemli belge, Türkiye Dil ve Edebiyat Derneği Erzurum Şubesi Yönetim Kurulu Üyesi Taner Özdemir tarafından yürütülen arşiv çalışmasıyla tespit edildi. Belgede, dönemin kudretli sadrazamı Vezir-i Azam İbrahim Paşa’nın Kanuni Sultan Süleyman’a sunduğu teklif yer alıyor. Teklif, Erzurum’un Osmanlı idaresindeki stratejik önemini belirleyen ve şehrin tarih içerisindeki yerini değiştiren en eski kayıt olarak değerlendiriliyor.

Beylerbeyliğin İlk Merkezi Bayburt’tu

Osmanlı kaynaklarına göre; 1535 yılında kurulan Erzurum Beylerbeyliği’nin ilk merkezi Bayburt’tu. O dönemlerde Erzurum, savaşların ardından büyük ölçüde harap olmuş ve nüfusu azalmış durumdaydı. Şehirde kale tamiratı ve yeniden imar çalışmaları devam ediyordu. Bu sebeple beylerbeyliği ilk yıllarında Bayburt merkezli olarak idare edildi. Ancak doğuda artan Safevi tehdidi, Osmanlı’yı sınır güvenliğini güçlendirecek yeni bir yapılanmaya yöneltti. Bu noktada, İbrahim Paşa’nın hazırladığı rapor Osmanlı devlet aklının yönünü değiştiren bir nitelik taşıdı.

İbrahim Paşa: “Beylerbeyliği Erzurum’a Taşınmalıdır”

Vezir-i Azam İbrahim Paşa, Kanuni Sultan Süleyman’a sunduğu raporda beylerbeyliği merkezinin Bayburt’tan Erzurum’a taşınmasını teklif etti. Paşa, raporunda şu gerekçeleri sıraladı: Erzurum’un serhad (sınır) konumunda olması nedeniyle sürekli askerî hazırlık içinde bulunması gerektiğini, Bayburt’un bu açıdan merkeze uzak kaldığını, Erzurum’un coğrafi yapısı itibarıyla askerî ve idari merkez olmaya elverişli olduğunu, Beylerbeyinin bölgeden uzak olmasının hem güvenlik hem halkın refahı açısından sorun oluşturduğunu, Bu nedenle beylerbeyliği merkezinin Erzurum’a taşınmasının devlet menfaatine olacağını ifade etti. İbrahim Paşa ayrıca, Erzurum’un doğuya açılan kapı konumunda bulunduğunu, bu şehrin güçlendirilmesinin Osmanlı hâkimiyetini kalıcı kılacağını vurguladı.

Kanuni’nin Onayı: Yeni Bir Dönem Başladı

İbrahim Paşa’nın raporu Kanuni Sultan Süleyman tarafından incelendi ve kısa sürede kabul edildi. Böylece 1540’lı yıllarda Erzurum Beylerbeyliği resmen Bayburt’tan Erzurum’a taşındı. Bu karar, sadece idarî bir düzenleme değil; Osmanlı Devleti’nin doğu siyasetinde yeni bir dönemin başlangıcı oldu. Kanuni Sultan Süleyman’ın bu kararıyla Erzurum yeniden imar edildi, kale güçlendirildi, çevre sancaklar Erzurum merkezine bağlandı. Tarihçiler, bu gelişme sonrası Erzurum’un Osmanlı için askerî, idari ve stratejik bir üs haline geldiğini; böylece doğu seferlerinin sevk ve idaresinde merkezi bir rol oynadığını ifade ediyor. Bu yönüyle Kanuni Sultan Süleyman, yalnızca bir imparator değil; Erzurum’un banisi, yani kurucu sultanı olarak anılıyor.

Özdemir: “Bu Belge Erzurum’un Tarihini Yeniden Yazdırıyor”

Arşiv çalışmasını yürüten Türkiye Dil ve Edebiyat Derneği Erzurum Şubesi Yönetim Kurulu Üyesi Taner Özdemir, ulaşılan belgenin Erzurum tarihi açısından çok kıymetli olduğunu belirtti. Özdemir, yaptığı açıklamada şunları söyledi: “Bu belge, Erzurum’un Osmanlı yönetimindeki yükseliş sürecini belgeleyen en eski kayıtlardan biri. İbrahim Paşa’nın ileri görüşlülüğü, Kanuni Sultan Süleyman’ın vizyonuyla birleşmiş ve Erzurum’un geleceği tamamen değişmiştir. Artık Erzurum, yalnızca bir sancak değil, imparatorluğun doğu kapısı olmuştur.”

Erzurum, Osmanlı’nın Doğu Karargâhı Oldu

Özdemir, söz konusu belgenin Erzurum’un tarihî ve kültürel kimliğini anlamada yeni bir dönemin kapılarını aralayacağını vurguladı. Bu kararın ardından Erzurum, Osmanlı Devleti’nin doğu politikalarının en güçlü merkezlerinden biri haline geldi. İran seferlerinin planlaması, Kafkasya hattındaki diplomatik temaslar ve doğu ticaret yollarının güvenliği Erzurum merkezli olarak yürütüldü. Şehir, hem askerî hem idari yapısıyla yüzyıllar boyunca Osmanlı mirasının en önemli parçası oldu. Beylerbeyliği döneminden kalan birçok yapı, bugün hâlâ Erzurum’un tarihî dokusunda bu büyük değişimin izlerini taşımaktadır.

Erzurum’un Tarihine Işık Tutan Arşiv Belgesi

Devlet Arşivleri’nde yer alan bu belge, Erzurum’un Osmanlı tarihindeki yerini ve önemini anlamak açısından büyük bir değere sahip. Tarihçiler, söz konusu bulgunun Erzurum’un kuruluş süreci ve Osmanlı’nın doğu stratejisi açısından yeni değerlendirmelere zemin hazırlayacağını belirtiyor.